ایزو ۱۴۰۰۱ – استاندارد ایزو مدیریت محیط زیست و پیرامونی

قبل از توضیح مراحلی که یک سازمان برای پیاده سازی ایزو 14001 باید بپیماید، مفاهیمی تشریح شده تا بفهمید چرا عبارات استاندارد آن طور که هستند نوشته شده اند. منظور و مفهوم استاندارد نیز تشریح شده زیرا اگر الزامات استاندارد در مراحل ابتدایی شناخته نشوند سیستم مدیریت زیست محیطیای که بدست می آید پایه هایی سست خواهد داشت. چنین سیستمی پیشرفت عملکردی مد نظر را نخواهد داشت – و در نتیجه منابع پیاده سازی سازمان را هدر می دهد.

ساختار و مقصود عبارات و زیر مجموعه آنها به زبان مستقیم بیان شده، و در صورت امکان مثال های ساده و تصویری ارئه شده. این فصل چهارچوب کاری را مشخص می کند و فصل دوم به جزئیات مراحل ضروری برای پیاده سازی ایزو 14001 می پردازد. اولین بخش های این فصل به این موضوع می پردازد که هرسیستم مدیریت زیست محیطی باید برای حصول چه چیزی به کار گرفته شود. بعد از آن به نحوه ی تشریح مجدد این مفاهیم برای سیستم های مدیریت محیط زیست ایزو 14001 پرداخته می شود: دلیل وجود عبارات، چرا اینگونه نگاشته شده اند؛ و در عمل از یک سازمان چه انتظاری دارند.

مفاهیم کنترل زیست محیطی

در سطح شخصی

همه ما در زندگی روزمره مان بر روی محیط زیست تاثیر می گذاریم. یک سیستم مدیرت زیست محیطی به ساده ترین شکلش از ما می خواهد فعالیت های خود را کنترل کنیم تا تاثیرات بر روی محیط زیست به حداقل برسند. این توضیح ساده و گسترده مزایای مخصوص خود را دارد. به هر حال چنین توضیح کلی و بی ساختاری ممکن است منجر به گمراهی ما شود و یا در واقع ما را بدون راهنمایی مشخصی تنها بگذارد. در سطح شخصی، کنترل و به حداقل رساندن آن اثرات که حس می کنیم رفعشان آسان است وسوسه کننده است. شاید نگرش ما نسبت به مسائل زیست محیطی تحت تاثیر یک اتفاق باشد، و اینگونه متاثر شویم تا بدون دانستن کامل مسائل پیچیده اقدام کنیم.

این گونه ما به عنوان یک فرد ممکن است تاثیرات زیست محیطی درطبیعت را که نسبت به دیگر اثرات (که خیلی بارزتر و مخرب تر هستند و نیاز به پروسه های فکری دقیق تری دارند) جزئی تر است به حداقل برسانیم. برای مثال، ممکن است کارهای بی فایده ای برای مشکل جمعیت و مشکل انرژی تجدید پذیر انجام دهیم و هرگز بصورت ریشه ای برخورد نکنیم. ممکن است در محیط کار خود همیشه از کاغذ های باطله استفاده کنیم (روی هر دو طرف بنویسیم)؛ گیره های کاغذ را مجدد استفاده کنیم؛ لیوان های کاغذی را بازیافت کنیم. چنین معیارهایی به کمی فکر کردن و مقدار بسیار محدودی تلاش فیزیکی شخصی نیاز دارد. اما هنوز ممکن است برای رفتن به کار از ماشین شخصی استفاده کنیم – در رابطه با آلودگی هوا، ازدحام ترافیک و غیره – درحالی که میتوان از وسایل حمل و نقل جایگزین استفاده کرد (مثل دوچرخه یا وسایل حمل و نقل عمومی). به هرحال، این گزینه ی آخر برای کنترل زیست محیطی به تفکر قبلی بیشتری نیاز دارد (مانند برنامه ریزی زمان رفت و آمد درون شهر طبق جدول زمانی اتوبوس ها). در انتخاب این گزینه ناراحتی ها و تلاش های فیزیکی برای شخص وجود دارد به همراه از دست دادن مقداری از آزادی و انعطاف پذیری. منظور آن نیست که باید از استفاده ی مجدد گیره ی کاغذ چشم پوشی کنیم، بلکه باید از میزان تاثیر آن نسبت به دیگر تاثیرات کلان که موثرترند آگاه باشیم.

در سطح تجاری

با حرکت از فعالیت های فردی به سمت فعالیت های شرکتی، و بکار گرفتن تناسبات ذکر شده در بالا، اگر یک رویکرد دارای ساختار اتخاذ نشود ممکن است سازمانها بر روی چیزی تمرکز کنند که باور می شود تاثیرات زیست محیطی است، باوری که بر اساس “حس قلبی” و به منظور تسهیل پیاده سازی است. در واقعیت، این کار مسائل واقعی را نمایان نمی کنند بلکه فقط حس خوب “سبز بودن” یا تصویر بهتری القا می کند –هم در دراخل و هم خارج از سازمان– که قابل دفاع نیست. برای مثال، یک شرکت استخراج مواد خام از طریق معدن ممکن است دارای هدفی زیست محیطی برای ذخیره انرژی باشد. با اجرای برنامه “ذخیره انرژی توسط خاموش کردن چراغ ها” در ساختمان های واقع در منطقه ی کاری ممکن است حس شود که به وضعیت “سبز” دست یافته شده و با غرور دسترسی به چنین  رویکرد زیست محیطی اعلام شود.

با خاموش کردن چراغ ها و سیستم های گرمایشی مقداری انرژی ذخیره می شود. اما چنین ذخیره سازی هایی در انرژی با توجه به تاثیر عظیمی که صنعت معدن بر روی طبیعت دارد ناچیز است: تاثیر ظاهری معدن و نواحی اطراف؛ افزایش سطح صدای مربوط به عملیات معدن؛ مصرف بالای انرژی در فناوری استخراج و امر حمل و جابجایی؛ استفاده از مواد شیمیایی در روند تصفیه؛ والبته استفاده از منابع تجدید ناپذیر (همان مواد خامی که از معدن استخراج می شوند). تنها اظهار “سبز” بودن از طرف شرکت معدن در کنترل و به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی کافی نیست، باید مقیاس و اهمیت اثرات زیست محیطی شناخته و در نظر گرفته شود.

مفهوم اهمیت امری بنیادیست و باید در قلب سیستم مدیریت زیست محیطی جای داشته باشد. یک سازمان باید به سمت سیستم دارای ساختاری حرکت کند که از او می خواهد حداقل مفاهیم و ارتباط قوی بین این موارد را درک کند:

• شناسایی تمام جنبه های زیست محیطی فعالیت های سازمان
• استفاده از یک متدشناسی بی طرفانه برای رتبه بندی این جنبه ها براساس اثر گذاری خاص آنها بر روی محیط زیست
• متمرکز کردن سیستم مدیریت برای پیشرفت در به حداقل رساندن این اثرات خاص بر روی محیط زیست

موضعی که برای تعیین تاثیرات زیست محیطی استفاده می شود باید بطور روشن مشخص باشد. روند سنجش هر کدام از جنبه ها در برابر موضع مذکور باید از پیش آشکار باشد. میزان اهمیت یک اثر زیست محیطی را می توان با اعداد، حروف و یا رتبه بندی خاصی مشخص شود که در نتیجه ی پروسه ی تصصمی گیری یک تیم یا یک شخص آگاه بدست آمده. این روش رتبه بندی بسیار مهم است – باید در طول عمر سیستم مدیریت زیست محیطی یا همان ایزو 14001مجددا قابل اجرا باشد. در فصل 2 امر رتبه بندی با جزئیات بیشتری بررسی می شود.

برای مثال، برای یک شرکت خاص ترین اثر زیست محیطی می تواند انتقال مواد زائد بصورت مخلوط در محل انباشت است – این جنبه زیست محیطی نسبتا رایج بین شرکت های تولیدی است. بنابراین، سازمان باید هدفی برای کاهش چنین مواد زائدی تعیین کند. این هدف می تواند کاهش مستمر مواد زائد انتقالی به محل انباشت به 3 درصد باشد. مقاصد منفرد برای حمایت از این هدف می تواند اینگونه تعیین شوند: تفکیک مداوم مواد زائد، بازیافت یک درصد مشخصی از آن، و شاید فروش درصد مشخصی از مواد زائد تفکیکی (مثلا، کاردبرد قهوه ای). تمام این معیار ها دفعات انتقال مواد زائد به محل انباشت را کاهش می دهد.

درصد صرفه جویی ها باید براساس آنچه در موقعیت مورد نظر قابل اجراست و آنچه که صنایع مشابه به آن درست میابند رقمی قابل قبول باشد. سازمان باید از داده هایی استفاده کند که به راحتی قابل اندازه گیری باشند تا از هدف به حداقل رسانی مواد زائد پشتیبانی کند، این موضوع بیشتر در فصل 2 مورد بحث قرار گرفته است. با در ذهن داشتن این موضوع که هر سیستم مدیریت زیست محیطی درصدد ایجاد کنترل بر اثرات خود روی محیط زیست است، بنابراین عاقلانه خواهد بود که بر روی فعالیت های کنترلی نظارت و سنجش انجام شود. این کار از قبل هرنوع انحراف از اهداف را در زمان بررسی مشخص می کند، و اگر مشکلی پیش آید، اعمال اصلاحی و جبرانی به راحتی اتخاذ می گردد.

ایزو 14001 اجازه می دهد این کنترل ها در چهارچوب کاری دارای ساختار انجام شوند. با مستندسازی چنین سیستمی، پرسنل اجرا کننده ی آن دارای چهارچوبی هستند که: در آن کار کنند؛ ایده های خود را به آن بی افزایند؛ مواردی را که مستند شده دنبال کنند؛ چیزی که انجام شده را ثبت کنند؛ و از اشتباهات انجام شده تجربه کسب کنند.

موجودیت ایزو ۱۴۰۰۱

به ساده ترین عبارت، و با چکیده کردن کل مفهوم ایزو 14001 در یک جمله، بطور اساسی می توان گفت استاندارد از یک سازمان می خواهد:

اثرات خود بر روی محیط زیست را کنترل کند و کاهش دهد.

استاندارد از سازمان می خواهد روند اجرای کنترل و کاهش اثرات زیست محیطی را بیان کند: اجرای عملی آنچه که در سیاست زیست محیطی بیان شده؛ ثبت آنچه که اتفاق افتاده؛ و یادگیری از تجربیات.

این امر چه الزاماتی بر سازمان تحمیل می کند؟ ایزو 14001 از یک سازمان می خواهد اثرات خود را بر محیط زیست کنترل کند. تمام جوانب فعالیت های تجاری باعث تغییرات کم یا زیادی در محیط زیست می شود. سازمان ها منابع انرژی و مواد خام را مصرف کرده و محصولات و مواد زائد تولید می کنند. این تغییرات به عنوان تاثیرات زیست محیطی شناخته می شوند. ایزو 14001 اثرات زیست محیطی را اینگونه تشریح می کند:

هر تغییر در محیط زیست، مفید یا مضر، که بطور کلی یا جزئی توسط فعالیت ها، محصولات یا خدمات یک سازمان بوجود آمده.

شناسایی و سنجش اهمیت تاثیرات زیست محیطی مرحله ای حساس در بین مراحل آماده سازی یک سازمان برای ایزو 14001 است. این گونه سازمان متوجه می شود که با انجام پروسه های خود، با ساخت محصولات خود یا ارائه ی خدمات، در حال مصرف منابع طبیعی و استفاده از منابع انرژی تجدید ناپذیر است. و در عین حال محصولات جانبی به شکل مواد زائد تولید می کند.

اما به هرجهت این موضوع نباید داخل سازمان ایجاد احساس گناه کند! استاندارد از سازمان ها نمی خواهد احساس شرم و گناه کنند. هیچ دلیل نهانی برای تعطیل کردن تجارت وجود ندارد. ایزو 14001 از مدیریت می خواهد با تفکر و عمل قبلی خود کمتر از منابع کمیاب استفاده کند، از مواد بازیافتی استفاده کند یا شاید پروسه را بشکل متفاوتی انجام دهد. الزامات ایزو 14001 از طریق قانون گذاری اجرا می شوند. پس برای رعایت قانون، سازمان مطمئن می شود همه قوانین و مقررات الزامی مربوط به عملکردهای زیست محیطی اش محقق می گردد. اگرچه اکثر سازمان ها فراتر از قوانین الزامی رفته و مطمئن می شوند فعالیت های زیست محیطی آنها (اعم از محصولات و خدمات) مطابق انتظارات سهامداران باشد. درنتیجه همخوانی با قانون از طرف مسئولان الزامی می شود. کنترل اثرات زیست محیطی نیز الزامی است – اما نه توسط مسئولان بلکه توسط سهامداران – زیرا براساس توضیحات بالا برای به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی الزمی وجود دارد.

در زمان برنامه ریزی برای پیاده سازی، این سوال برای سازمان ها پیش می آید که وقتی تمام اهداف زیست محیطی انجام شده و شاید پیشروی بیشتر در این زمینه باعث عقب گرد و پس رفت شود سیستم ایزو 14001 چگونه عمل خواهد کرد. پس از آن سازمان چه می کند؟ آیا گواهینامه ایزو 14001 بی اعتبار می شود؟ آیا سازمان تلاش می کند با انجام کاغذبازی های بی معنی در حوزه های حساس زیست محیطی توسعه یابد تا به سختی اثبات کند سیستم همچنان فعال است و گواهینامه را حفظ کند؟

واقعیت این است که با کنترل و به حداقل رسانی تاثیرات اولیه زیست محیطی تاثیراتی که پیش از این کمتر مشخص بودند بارز شده و یک چرخه ارتقایی شروع می شود. بنابراین چرخه هرگز پایان نمی یابد و عملکرد زیست محیطی سازمان دائما در حال پیشرفت است.

دو مثال بارز در تاریخ نشان داده که دانش ما از مسائل زیست محیطی معمولا دچار مشکل است و ما به عنوان افراد و سازمان ها، در مسئولیت های زیست محیطی براساس دانشی که در آن زمان موجود بوده رفتار کردیم:

• قبلا گمان می رفت استفاده از CFC (گاز مخرب لایه اوزون) مشکلی برای محیط زیست نخواهد بود. اکنون ما می دانیم که این ماده دارای اثرات مخرب بلند مدت بر محیط زیست و کیفیت زندگی ما بر روی زمین است.
• به همین ترتیب استفاده گسترده از آزبست زمانی مضر و خطری برای ایمنی پنداشته نمی شد.

قوانین تغییر می کنند. دانش جدید به وجود می آید و قوانین سخت گیرانه تر همواره درحال وضع شدن هستند. بنابراین دیگر هرگز نمی توان گفت یک اثر زیست محیطی بسیار اهمیت حیاتی دارد یا بدون اهمیت است.

این موضوع همچنین برای منتقدان مدیریت زیست محیطی اغوا کننده است که دو سازمان مشابه را که محصولات یکسان تولید می کنند مقایسه کنند. گرچه آنها محصولات یکسان تولید می کنند، یکی از آنها نسبت به دیگری اثر بیشتری بر محیط زیست می گذارد:

• تولید زائدات انباشتی بیشتر
• مصرف انرژی بیشتر به دلیل تجهیزات کهنه
• قانون شکنی بیشتر – برای مثال تخطی از دستورات توافق شده
• ایجاد مناظر زشت و آلوده به علت ساختمان های کهنه و قرارگیری نامناسب آنها
• تولید آلودگی صوتی بیشتر و بو های نامطبوع

در اینجا منتقد می پرسد چطور ممکن است هر دو سازمان گواهینامه ایزو 14001را کسب نمایند درحالی که یکی از آنها دربرابر محیط زیست مسئولیت پذیر نیست؟ جواب این است که اگر آنها دارای گواهی ایزو 14001 هستند هر دو بطور مساوی دارای مسئولیت دربرابر محیط زیست هستند. هردوی آنها متعهد به پیشرفت در زیست محیطی هستند اما نقطه ی شروع این پیشرفت برای هرکدام از آنها متفاوت است.

هردو اثرات به القوه زیست محیطی یکسان دارند اما مسئله انباشت و مصرف انرژی به داشتن فن آوری بهتر یا بدتر بستگی دارد – ممکن است یک سازمان از طریق شرکت مادر خود به سرمایه دسترسی داشته باشد و این گونه نسبت به رقیب فقیر خود در این جنبه ها بهتر عمل کند.

ممکن است اهداف پیشرفتی زیست محیطی شرکت “فقیرتر” همانند رقیب توانمند اش باشد اما شاید درصد ارقام پیشرفتی پایین تر باشد. یک هدف بلند مدت تر می تواند ایجاد همخوانی عملکرد زیست محیطی متداول در داخل بخش صنعتی خود سازمان باشد. این هدف به عملکرد اقتصادی سازمان بسیار وابسته است.

یک سیستم مدیریت زیست محیطی به قصد مقایسه شدن انجام نمی شود – تنها اثبات می کند هر سازمان به اتخاذ مراحل عملی و مناسب برای کاهش اثرات زیست محیطی (با توجه به ظرفیت های فردی و سطح تکنولوژی خود) متعهد است.

شرکت گواهی کننده اجازه ی کسب گواهی را به شرطی می دهد که هردو سازمان قادر به اجرای چنین تعهدی باشند. این مفهوم سیستم مدیریت محیط زیست است: این یک پروسه پیشرفتی است، تا اینکه متدی باشد برای بیان اینکه در هر مقطع از زمان یک سازمان نسبت به دیگری عملکرد بهتری دارد.

استاندارد ها از این کاووش های ساده درمورد فعالیت های سازمان استنتاج می شوند و مواردی به آنها اضافه می گردد (برای مثال، اقداماتی برای آگاهی شرکت از مقررات پیاده سازی شده تازه). همانطور که خواننده در زمان خواندن متوجه خواهد شد، استاندارد مستندی طولی نبوده و به طور مختصر نگاشته شده، و تنها دارای شش عبارت اصلی است. خاصیتی عمومی دارد تا برای انواع صنایع خدماتی و تولیدی قابل استفاده باشد.

  اخذ ایزو 14001 باعث می شود که تغییرات آب و هوایی،وضعیت گازهای گلخانه ایی و پسماندهای تولید شده توسط کارخانجات مدیریت شوند و با ابزارهای دقیق سنجیده شوند و حتی کنترل بی وقفه ایی بر تولید آنها بوجود بیاید.شرایط این گواهینامه همه سازمانها را مجاب می کند تا با استفاده از انرژی های پاک دوستدار محیط زیست باشند و در حفظ آن کوشا باشند.